Αυτό το λεξικό δεν ταξινομεί λέξεις σε αλφαβητική σειρά, δεν δίνει πληροφορίες γραμματικές και συντακτικές. Παίζει όμως με την ερμηνεία των λέξεων που επιλέγονται, μία κάθε μήνα, χωρίς σειρά, χωρίς ταξινόμηση. Για την ακρίβεια, χωρίς λεξικογραφική ταξινόμηση. Ακολουθεί μόνο εκείνη των σκέψεων και προβληματισμών, των αναγκών, των επιθυμιών, των βιωμάτων μας.
Αυτό το λεξικό δεν αναπτύσσει, δεν συγκεντρώνει τους όρους ενός επιστημονικού κλάδου. Παίζει όμως με την ετυμολογία των λέξεων. Όχι με τους όρους και τους κανόνες της Γλωσσολογίας. Ψάχνει τόσο ώστε να ανοίξει ένα μονοπάτι στις ρίζες κάθε λέξης, όπου συχνά, σχεδόν πάντα, κρύβεται και η αλήθεια τους.
Αυτό το λεξικό δεν στοχεύει στην επικοινωνία μιας γλωσσικής κοινότητας, αλλά ελπίζει να δημιουργήσει μια «κοινότητα» ανθρώπων που «παιδεύονται» με λέξεις και έννοιες καθημερινά. Παιδεύονται και με τις δύο σημασίες του ρήματος, «γαλουχούνται» αλλά και «τιμωρούνται». Γιατί, όπως λέει ένα γνωστό και αγαπημένο γνωμικό: Words create Worlds. Οι λέξεις μας φτιάχνουν κόσμους οριοθετημένους, στους οποίους μαθαίνουμε αλλά και παθαίνουμε.
Η ιδέα γεννήθηκε μαζί με το μηνιαίο newsletter της αθηΝΕΑς για την έμφυλη ισότητα, το Νο Man’s Land. Και θα εμπλουτίζεται με λέξεις που ανακύπτουν από τους προβληματισμούς μας στο εργαστήρι αυτό. Της έμφυλης ισότητας.
Βία: Λέξη με Αρχέγονη Ινδοευρωπαϊκή Ρίζα
Λέξη μικρή, αντιστρόφως ανάλογη με το βάρος, την έκταση, τη διάρκεια, την ενέργεια, την ένταση, το αποτέλεσμα, τον αφανισμό στο πέρασμά της. Λέξη σαν ιαχή.
Γένους θηλυκού, γεννά και τίκτει μαζί. Τρυπώνει στη ρίζα κάθε δράσης και κάθε αντίδρασης σε έναν κόσμο που γεννήθηκε κι αυτός με μια Μεγάλη Έκρηξη.
Τέκνο επιφανές, κόρη της Στυγός, χθόνιας θεότητας, απεχθούς και φρικαλέας, που κατοικούσε στο βαθύ σκότος του Άδη, εκείνης που έσπευσε στον Όλυμπο να βοηθήσει τον Δία στην άγρια και αμφίρροπη μάχη του με τους Τιτάνες.
Αδερφή αφοσιωμένη, του Ζήλου, της Νίκης και του Κράτους. Μόνιμοι κάτοικοι του Ολύμπου και οι τέσσερις, παραστάτες και δορυφόροι του Δία στις άγριες μάχες του, στους εκβιασμούς και στους εξαναγκασμούς του.
Αιτία, σκοπός, μέσο, ανάγκη και αφορμή σε καιρούς πολέμου, κατισχύοντας επί δικαίων και αδίκων, συνώνυμη της καταστροφής, της ισοπέδωσης, της ερημιάς.
Όπλο-φόβητρο στη φαρέτρα των «ισχυρών», που στοχεύει με προσβολές, κατηγορίες, μομφές, επικρίσεις, απαγορεύσεις, καταπατήσεις, απειλές, παρενοχλήσεις.
Υπόθεση ιδιωτική, μέσα σε κλειστές κάμαρες, σε σκοτεινές γωνίες, σε σφαλιστά πορτοπαράθυρα, σε κρύους διαδρόμους, σε κλίνες προκρούστειες σωμάτων και ψυχών.
Τείχη φυλακής, ισχυρά, αδιαπέραστα, αόρατα, σιωπηλά, δίπλα μας, γύρω μας, μπροστά μας, σε μεσοτοιχία με τη ζωή μας.
Πεδίο προαιώνιας εκμετάλλευσης, επιβολής, κακοποίησης, βιασμού, φόνου, γυναικοκτονίας.
Τρία γράμματα, δυο συλλαβές, «φωνή βοώντος εν τη ερήμω» της υποκρισίας, της αλλοτρίωσης και των προσχημάτων.
Τραγούδι στα χείλη των παιδιών: «Δεν είναι αγάπη ο πόνος κι η βία».*
ΥΓ. Για την 25η Νοεμβρίου, Διεθνή Ημέρα για την Εξάλειψη της Βίας κατά των Γυναικών.
*Από το τραγούδι «Τραγουδάμε Δίχως Φόβο» (=Canción Sin Miedo), με τη συμμετοχή των μαθητών και μαθητριών του Γυμνασίου-Λυκείου Απερίου Καρπάθου και του Μουσικού Σχολείου Αθηνών.
Γυναίκα: Ο Iνδοευρωπαϊκός Όρος «Gwena» Έγινε «Γυνή» στα Αρχαία Ελληνικά, για να Φτάσει στις Μέρες μας ως «Γυναίκα»
«Γυνή γυναικός πώποτ’ ουδέν διαφέρει» (=Γυναίκα από γυναίκα δεν διαφέρει ποτέ σε τίποτα») έλεγε ο Μένανδρος, ένας Έλληνας κωμικός ποιητής που έζησε τον 4ο αιώνα π.Χ., και δεν είναι το μόνο χολερικό που είχε εκφράσει για το γυναικείο φύλο. Οι γυναίκες στα λεγόμενά του άλλοτε εμφανίζονται σπάταλες, άλλοτε υπολογίστριες, άγρια θηρία, ικανές να καταστρέψουν τον κόσμο ολόκληρο. Ωστόσο, δεν είναι ο μοναδικός.
Αν ανατρέξουμε στα αποφθέγματα που περιλαμβάνουν τη λέξη γυναίκα και όσο περισσότερο πάμε πίσω στον χρόνο, η εικόνα είναι, λίγο πολύ, η ίδια. Κουραστικές και εκδικητικές οι γυναίκες κατά τον Κομφούκιο, «γλυκό δηλητήριο», σύμφωνα με τον Ρωμαίο ποιητή Οβίδιο, περισσότερο βάρβαρη στο μίσος και στον έρωτα απ’ ό,τι ένας άνδρας κατά τον Νίτσε, «αστάθεια, το όνομά σου είναι γυναίκα» ομολογούσε ο Σαίξπηρ, χωρίς αίσθημα δικαιοσύνης ισχυριζόταν ο Σοπενάουερ, απλώς μια αναπαραγωγική μηχανή δήλωνε ο Ναπολέων.
Η αναπαράσταση του κόσμου των γυναικών μέσα από τα λόγια μεγάλων ανδρών, που επέβαλλαν ανά τους αιώνες τη δική τους οπτική ως την απόλυτη αλήθεια.
Διάκριση: Από τις Λέξεις «Διά» + «Κρίνω»
Διακρίνω, που σημαίνει αντιλαμβάνομαι, διαχωρίζω το καλό και το κακό, το λάθος και το σωστό.
Ο πυρήνας της λέξης κρίνω διασπάστηκε και ξανασυντέθηκε για να δώσει νέες λέξεις που ερμηνεύουν τον τρόπο συμβίωσης των ανθρώπων από την καλή και την ανάποδη.
Ύψιστη αρετή στο χριστιανικό βίωμα η έννοια της διάκρισης, προϋπόθεση αγιότητας. Ύψιστο αμάρτημα, ωστόσο, το να κρίνεις τους άλλους και να τους διαχωρίζεις σε καλούς και κακούς, σωστούς και μη σωστούς: «Μη κρίνετε, ίνα μη κριθήτε».
Χρειάστηκε να περάσουν αιώνες προτού η αντίληψη που διαπερνά όλες τις θρησκείες ότι ο κόσμος μας είναι ανεπαρκής για την προστασία του ατόμου, ιδιαίτερα του πιο αδύναμου, διατυπωθεί σε μια κοινή διακήρυξη με οικουμενική ισχύ:
«Όλοι οι άνθρωποι γεννιούνται ίσοι στην αξιοπρέπεια και στα δικαιώματα».
Η άρνηση της πρόσβασης ενός ατόμου σε αυτά τα θεμελιώδη δικαιώματα, όταν θεωρείς δηλαδή έναν άνθρωπο «λιγότερο από άνθρωπο», αποτελεί τον μοναδικό, περιεκτικό και επαρκή ορισμό της διάκρισης.
Της οποιαδήποτε διάκρισης. Όπως εκείνης που περιλαμβάνει την πεποίθηση ότι ένα φύλο είναι εγγενώς ανώτερο από ένα άλλο, επιτρέποντας τη διάβρωση της αξιοπρέπειας για περισσότερο από τον μισό πληθυσμό του κόσμου μας.
Τα κριτήρια; Άκρως υπο-κριτικά και, ασφαλώς, κατα-κριτέα.
Εργόχειρο: Από τις Λέξεις «Έργον» + «Χειρ»
Νύφη μου να τα χαίρεσαι/Τα δέκα δάχτυλα σου/
Που κόψανε και ράψανε/Ωραία τα προικιά σου.
Πώς να τα κέντησε και να τα έραψε, πώς να τα λεύκανε και να τα καλοσιδέρωσε;
Πόσους καημούς μέτρησε στη σταυροβελονιά τους; Πόσα μυστικά έκρυψε στις ραφές τους; Πόσα γέλια και κλάματα πλέχτηκαν θηλιά τη θηλιά στις δαντέλες τους; Πόσες φορές τρύπησε τα δάχτυλά της, ξήλωσε, μέτρησε, ξεκίνησε πάλι απ’ την αρχή;
Ιστορώντας στους καμβάδες πότε τα ενθυμήματα και πότε τα μελλούμενα, τα στόλισε πρώτα στο νου της. Για να στολίσει μετά μ’ αυτά και τη ζωή της. Θα πρόσθετε ίσως τότε καλλιγραφικά και δύο μονογράμματα.
Οι επίγονοι θα τα έβρισκαν χρόνια μετά όμορφα διπλωμένα, σαν φυλαγμένο θησαυρό. Κιτρινισμένα λίγο στις τσακίσεις τους.
Δεν θα μάθαιναν ποτέ για την όλο δροσιά προσμονή της τις ώρες που έσκυβε το κεφάλι και καμπύλωνε τον κορμό. Δεν θα λογάριαζαν ποτέ τους κόπους της. Δεν θα αναρωτιόνταν αν αγαπούσε τις ρυθμικές και επαναλαμβανόμενες κινήσεις που έδωσαν σχήμα και μορφή στη ρουτίνα των ημερών της. Αν κατάφερε τελικά να χωρέσει σε αυτά τις προσδοκίες της. Αν τα ιδανικά πλασμένα για έργα χειρός δάχτυλά της, όπως της είχαν πει, λύγιζαν σε κάθε βελονιά τους. Αν το «κέντημα ήταν γλέντημα» ή μέτρο της αντοχής της. Αν ήταν αφορμή για συνεύρεση ή έρημος της σιωπής.
Μπορεί να ήταν ένα από εκείνα τα κορίτσια–ούτε κι αυτό θα το μάθαιναν– που διδάχτηκαν την τέχνη του εργόχειρου με τρόπο συστηματικό και πρόσταγμα στρατιωτικό.
«Διά να αρχισθή το έργον» της ραπτικής έπρεπε να ακουστεί το πρόσταγμα: «Όλ’ αι κλάσεις αρχίσατε!» Τότε «[α]ί μαθήτριαι όλων των κλάσεων λαμβάνουν τα ραψίματά των, και αρχινούν την εργασίαν μετά μεγάλης σιωπής».
Άλλωστε, τι σημασία θα είχε πια; Ξεχάστηκαν οι κόποι, ξεχάστηκαν τα ωραία προικιά, ξεχάστηκε κι εκείνο το κορίτσι.
ΥΓ. Αφιερωμένο στην Ghada Amer, την Αιγύπτια καλλιτέχνιδα που στα δικά της «εργόχειρα» κεντάει λέξεις για τα κορίτσια με το σκυμμένο κεφάλι και τον καμπυλωμένο κορμό. Για τα κορίτσια «στην Αίγυπτο, στο Ιράν, στο Αφγανιστάν ή στο Μεξικό που με τον αγώνα τους ξέρουν ότι έχουν να κερδίσουν πολλά». Για τα κορίτσια της Δύσης που, όπως λέει, βλέπουν την ίδια στιγμή «τα ίδια δικαιώματα να διαβρώνονται» και τις ελευθερίες τους να οπισθοχωρούν.
***
Eνοχή: Aπό τις Λέξεις «Εν» + «Έχω»
«Ενέχω», που σημαίνει «κρύβω κάτι μέσα μου». «Ενέχομαι», που σημαίνει «έχω ανάμειξη, εμπλέκομαι, σε επιλήψιμη πράξη». Και καθώς οι λέξεις γεννάνε άλλες λέξεις, από τα ίδια υλικά φτιάχτηκαν και οι «ένοχοι» και οι «ενοχές».
Κάποτε τις ονόμαζαν Ερινύες και τις φαντάζονταν σκοτεινές, αναδυόμενες από απύθμενα βάθη, απωθητικές στην όψη, με μάτια να ξεχειλίζουν από οργή. Ιστορούσαν γι’ αυτές πως θόλωναν τον νου του ανθρώπου, τον έστρεφαν εναντίον του εαυτού του, κι άλλοτε πάλι ότι τιμωρούσαν οι ίδιες τους ανθρώπους που αδικούσαν, που υπερέβαιναν κόσμους φυσικούς και πνευματικούς, με θάνατο φρικτό.
Οι Ερινύες, έλεγε ο Πλάτωνας, εμφανίζονται όπου δεν υπάρχει μουσική και αρμονία, γιατί εκεί δεν υπάρχει ούτε δίκαιο ούτε νόμος.
Οι Ερινύες-ενοχές εμφανίζονται κι όταν οι πράξεις μας αντιβαίνουν τις ηθικές αντιλήψεις στις οποίες βαφτίστηκε η ύπαρξή μας. Όταν διαταράσσουμε τους νόμους της κοινωνικής ειρήνης. Όταν το δόσιμο μοιάζει να υπολείπεται του χρέους. Όταν οι συνειδήσεις δεν εφαρμόζουν, ούτε χωράνε στα αξιακά συστήματα της κοινής ζωής. Όταν ο εσωτερικός και ο εξωτερικός κόσμος συγκρούονται σε μάχες επικές.
Όμως, ποιος χρωστάει και ποιος πιστώνει κάθε φορά τις ενοχές; Άραγε, έχουν φύλο οι ενοχές;
Ο καθηγητής Higgins στον «Πυγμαλίωνα» του George Bernard Shaw αναρωτιέται «γιατί μια γυναίκα να μη μοιάζει λίγο περισσότερο στον άντρα», για να αντιστρέψει το ερώτημα όταν θα μιλήσει για τις ενοχές. Τότε –λέει– οι άντρες είναι εκείνοι που θα έπρεπε να μοιάζουν στις γυναίκες.
Γιατί το να είσαι γυναίκα σημαίνει ότι κινείσαι ανάμεσα σε ορατά αλλά και αόρατα εμπόδια, ότι περπατάς σε δρόμους με προσεκτικά χαραγμένες γραμμές. Ότι στρέφεις τον θυμό σου προς τα μέσα κάθε φορά που πατάς έξω από τις γραμμές της προδιαγεγραμμένης πορείας, βαθιά δασκαλεμένη πως γι’ αυτά τα «στραβοπατήματα» –που άλλοι θα τα έλεγαν απλώς ζωή– ο φταίχτης είσαι πάντα εσύ.
Θηλυκότητα: Από τη λέξη «θήλυς», που σημαίνει «θηλυκός»
Tο αρσενικό αρέσκεται να φοράει τακούνια, όπως στη Γαλλία του 16ου αιώνα, ενώ, κάπου στις αρχές του 1900, αγαπάει το ροζ χρώμα, θεωρώντας το αποκλειστικά αρρενωπό.
Το αρσενικό και το θηλυκό μπερδεύονται γλυκά στην αρχαία Αίγυπτο, διαλέγοντας και τα δυο τα ίδια περίτεχνα κοσμήματα, αρώματα, καλλυντικά και ρούχα.
Η θηλυκότητα των ημερών μας παύει να μοιάζει με θηλυκότητα στους πίνακες του Rubens, ενώ απέχει έτη φωτός από την παλαιολιθική Αφροδίτη του Willendorf, την παχύσαρκη, με τα υπερμεγέθη στήθη, την προτεταμένη κοιλιά και τους τεράστιους γοφούς.
Τώρα, συχνά φοράει ψηλά τακούνια, έχει μακριά μαλλιά και αρμονικές καμπύλες, εκτιμά τα ωραία πράγματα, μιλάει όμορφα, περπατά με χάρη, είναι επικοινωνιακή και συναισθηματική, καλή και γλυκιά στους τρόπους, ευγενική, ευαίσθητη, καθησυχαστική στο σχολείο και στη δουλειά, υποδειγματική κόρη, υπομονετική με τα παιδιά, στοργική, παθητική και διαθέσιμη.
Κι αν μοιάζουν κάποια από αυτά ως αρετές, η ιστορία λέει πως δεν είναι.
Γιατί έχει ορίσει αιώνες τώρα πως η αρρενωπότητα είναι δυνατή, η θηλυκότητα αδύναμη και εύθραυστη· η αρρενωπότητα είναι λογική, η θηλυκότητα παράλογη· η αρρενωπότητα είναι σοβαρή, η θηλυκότητα επιπόλαια· η αρρενωπότητα είναι λειτουργική, η θηλυκότητα διακοσμητική· η αρρενωπότητα είναι φυσική, η θηλυκότητα τεχνητή· η αρρενωπότητα είναι ειλικρινής, η θηλυκότητα χειριστική.
Η θηλυκότητα είναι δίκοπο μαχαίρι.
Αναιρεί την καθολικότητα των ανθρώπινων χαρακτηριστικών, υποδεικνύει μόνο ποια από αυτά είναι των γυναικών και ποια τα δανεικά. Δεν περιορίζει την έκφραση, μόνο που ορίζει ποια είναι τα όρια, τα περιγράμματα, η οροφή, ο στόχος. Είναι μάθημα εμπεδωμένο, κοστούμι φορεμένο, θεμελιωμένη επιταγή εντός μας, παραδοχή πως «γυναίκα δεν γεννιέσαι, γίνεσαι».
Στην άλλη κόψη της είναι δύναμη, χαρά και αυταξία. Η φύση μας, η δύναμή μας. Αυτό που ορίζουμε εμείς για εμάς.
Ιδιοκτησία: Από τις Λέξεις Ίδιος+Κτώμαι
Ίδιος, που θα πει αυτός που ανήκει σε κάποιον, που είναι δικός του.
Κτώμαι που θα πει «αποκτώ». Αλλά και «αποκτώμαι», γίνομαι κτήμα εγώ.
Η γυναίκα που διεκδικεί να κατέχει πόρους –δρόμους ανοιχτούς στην επιβίωση και στη ζωή δηλαδή– και η γυναίκα-κτήμα διασχίζουν τους αιώνες της ιστορίας κερδίζοντας και χάνοντας, χάνοντας και κερδίζοντας το πανανθρώπινο δικαίωμα της ιδιοκτησίας.
Πριν από 3.000 χρόνια οι Αιγύπτιες μπορούσαν να κατέχουν τη δική τους περιουσία. Το ίδιο και οι ελεύθερες Ρωμαίες. Οι γυναίκες της Ιρλανδίας θα αποκτούσαν το δικό τους σπίτι μόλις το 1976.
Το αγγλικό δίκαιο του 1100 υποστήριζε ότι οι παντρεμένοι αποτελούν μια οικονομική οντότητα, όμως μόνο ο «ένας» και όχι η «μία» είχε το δικαίωμα της ιδιοκτησίας.
Το 1791 η επαναστατική Γαλλία θα δώσει στις γυναίκες ίσα δικαιώματα κληρονομιάς. Που θα χάσουν αργότερα, όταν θα αποκατασταθεί η μοναρχία.
Το 1922, η σουφραζέτα και ακτιβίστρια Rebecca Felton, η πρώτη γυναίκα γερουσιαστής των ΗΠΑ, έγραφε πως «τα μελιστάλαχτα λόγια είναι ευχάριστα, όμως οι λογικές γυναίκες της χώρας μας θα προτιμούσαν πιο ουσιαστικά δώρα».
Στη χώρα της οι τράπεζες απαιτούσαν μέχρι και το 1974 από τις ανύπαντρες, χήρες ή διαζευγμένες γυναίκες να φέρουν έναν άνδρα για να συνυπογράψουν οποιαδήποτε αίτηση πίστωσης, ανεξάρτητα από το εισόδημά τους.
Σήμερα, οι γυναίκες της Αφρικής και της Ασίας αποτελούν –και άλλοτε υπερβαίνουν– το μισό εργατικό δυναμικό. Όμως οι άνδρες κατέχουν τη γη σε διπλάσιο ποσοστό. Οι γυναίκες είναι εκείνες που εξαρτώνται περισσότερο από τη γεωργία για την επιβίωσή τους. Όμως είναι εκείνες που έχουν μικρότερη πρόσβαση σε γη, σε μέσα, σε χρηματοδότηση, σε τεχνολογία. Τα χέρια των γυναικών παράγουν τρόφιμα για όλους, είναι όμως τα δικά τους χέρια που δεν έχουν, που δεν «κατέχουν».
Σήμερα οι γυναίκες, σε ανατολή και δύση, αδυνατούν να έχουν τον έλεγχο του σώματός τους, η εγκυμοσύνη τους γίνεται κτήμα μιας κοινής συνθήκης, ενός δικαστή, μιας νομοθετικής ρύθμισης που ορίζει πώς και πότε θα φέρει στον κόσμο ζωή.
Σήμερα οι γυναίκες πορεύονται με όνομα στη γενική του πατρός που ενίοτε γίνεται γενική του ανδρός. Σήμερα το 50% των Αμερικανών πιστεύει ότι οι γυναίκες πρέπει να υποχρεούνται νομικά να πάρουν το όνομα του συζύγου τους.
Σήμερα στην Ινδία οι στατιστικές λένε πως, κατά μέσο όρο, σκοτώνεται μια γυναίκα κάθε ώρα σε μια διαμάχη για μια προίκα.
Σήμερα οι ακτήμονες γυναίκες-κτήματα στερούνται, αποκλείονται, υπακούν, καθοδηγούνται, θυματοποιούνται, εκβιάζονται, δολοφονούνται. Γίνονται στόχοι εκτόνωσης της πιο κυνικής κατάχρησης εξουσίας.
Σήμερα οι γυναίκες που «κατέχουν» και οι «γυναίκες-κτήματα» κερδίζουν και χάνουν, χάνουν και κερδίζουν. Ακόμα.
Μισογυνισμός: Από τις Λέξεις «Μισώ» + «Γυνή»
«Από αυτήν», γράφει ο Ησίοδος, «κατάγονται όλες οι γυναίκες και το θηλυκό γένος. Από αυτήν προήλθε το καταστροφικό γένος των γυναικών».
Την έλεγαν Πανδώρα.
Την έλεγαν Εύα στον Κήπο της Εδέμ. Την έλεγαν Κακιά Βασίλισσα και Μάγισσα στα παραμύθια όταν μπορούσε να ορίζει τη μοίρα της. Την έλεγαν Χιονάτη, Σταχτοπούτα, Ωραία Κοιμωμένη όταν φρόντιζε και δεν αμφισβητούσε, όταν υπέμενε, όταν περίμενε, όταν δεν αντιστεκόταν και δεν προκαλούσε.
Την έλεγαν Υπατία στην αρχαία Αλεξάνδρεια και ήταν σοφή, η μοναδική στην ιστορία των επιστημών για δεκαπέντε ολόκληρους αιώνες, εκείνη που τόλμησε να διδάξει δημόσια πριν ο όχλος της κόψει το δέρμα με κοφτερά κοχύλια, προτού διαμελίσει και κάψει το σώμα της.
Τις έλεγαν Temperance Lloyd, Mary Trembles, Susannah Edwards και άφησαν την τελευταία τους πνοή στην αγχόνη του Bideford επειδή αόρατα σημάδια και αόριστες φήμες για αφύσικες δυνάμεις που κατείχαν έκαναν ψιθυριστά τον γύρο της πόλης.
Την έλεγαν Fawza Falih και ζούσε στις μέρες μας, ανάμεσά μας, πριν καταδικαστεί σε θάνατο για τα μαγικά της ξόρκια.
Γυναίκες επώνυμες και ανώνυμες, δυνατές και αδύναμες, που κρίθηκαν ένοχες για την παραβίαση μιας προαιώνιας τάξης. Γυναίκες που παραδειγματίστηκαν για μια τους λέξη, μια επιθυμία, για ένα λοξοκοίταγμα στις προκατασκευασμένες νόρμες και προσδοκίες, επειδή δυνητικά μπορούσαν να γίνουν επικίνδυνες. Γυναίκες που επιβίωσαν επειδή υπήρξαν «καλές», υπάκουες και αδρανείς.
Γυναίκες βρομοθήλυκα, πόρνες, χαζογκόμενες, στρίγκλες, αντρογύναικες, στερημένες, γυναίκες-στόχοι ενός βαθιά εσωτερικευμένου μίσους, κακοποιητικού, που χωρίζει τις «καλές» από τις «κακές» και τιμωρεί τις δεύτερες.
Ενός μισογυνισμού θεατού και αθέατου, χρήσιμου για την επιβολή κανόνων και προσδοκιών, απαραίτητου όχι για να δίνει άλλοθι την πατριαρχία, αλλά για να αστυνομεύει και να τιμωρεί όσες και όσους παρεκκλίνουν από αυτή.
Ντροπή: Από τις Λέξεις «Εν» + «Τρέπω»
Τρέπω το πρόσωπό μου στη γη. Τρέπω την ύπαρξή μου στη σκιά, στην απέραντη μοναξιά.
«Να ντρέπεσαι τον εαυτό σου και δεν θα ντραπείς κανέναν άλλο», έλεγε ο Θεόφραστος.
«Είμαι γυναίκα και έμαθα να ντρέπομαι από μικρή», θα του απαντούσα. «Μου δίδαξαν, με λέξεις, με βλέμματα, με χειρονομίες και νεύματα πως η ντροπή είναι το πέπλο της ηθικής μου».
«Η συστολή είναι σημαντικό στοιχείο της σωφροσύνης», έλεγε ο Θουκυδίδης.
«Είμαι γυναίκα και έμαθα πως, αν θέλω να μιμηθώ το τέλειο αρχέτυπο του φύλου μου, πρέπει να ενστερνιστώ και τη σωφροσύνη και τη συστολή», θα του απαντούσα.
«Περισσότερο από όλα συνεκτική δύναμη της αρετής είναι η αιδώς», έλεγε ο Δημόκριτος.
«Είμαι γυναίκα και ξέρω πως η αιδώς είναι το κάστρο της ομορφιάς μου και πως, για να μην το ξεχνώ, συλλαβίζουν πάνω στο σώμα μου τη λέξη αιδοίον, μέτρο και σύνοψη της αρετής μου», θα του απαντούσα.
«Η συστολή ωφελεί τους ανθρώπους περισσότερο από τον θυμό», έλεγε ο Ευριπίδης.
«Είμαι γυναίκα και έμαθα από μικρή πως ο θυμός μου φέρνει ντροπή, πως γίνεται όπλο που ωφελεί μόνο σε χέρι αντρικό», θα του απαντούσα.
«Η ντροπή είναι ο μανδύας της περηφάνιας», έλεγε ο William Blake.
«Είμαι γυναίκα και μου είπαν πως υπάρχουν πρωτιές για τις οποίες πρέπει να αγωνιστώ κι ας με κάνει να ντρέπομαι ακόμα πιο πολύ όταν, ξεμακραίνοντας από αυτές, μένω εις τους αιώνες λειψή», θα του απαντούσα.
«Δεν χρειάζεται να ντρεπόμαστε για τα δάκρυά μας», έλεγε ο Charles Dickens.
«Είμαι γυναίκα και δεν ντράπηκα ποτέ για τα δάκρυά μου», θα του απαντούσα.
«Με τους κακούς η συστολή δεν ωφελεί σε τίποτα», έλεγε ο Όμηρος.
«Είμαι γυναίκα, ξέρω».
Πατριαρχία: Από τις Λέξεις «Πατήρ» + «Άρχω»
Ψάχνοντας να βρούμε τις απαρχές της πατριαρχίας χανόμαστε στα βάθη της ιστορίας, σε έναν κόσμο με αόρατες συντεταγμένες. Ψάχνοντας να ορίσουμε την έννοια της πατριαρχίας στο τώρα χανόμαστε σε ένα σύνολο πεποιθήσεων, πρακτικών, μύθων, σχέσεων κ.ά. που πασχίζουν να την κάνουν αόρατη, ακόμη και σε εκείνες τις γυναίκες που υφίστανται τον μεγαλύτερο αποκλεισμό.
Γιατί στις πατριαρχικές κοινωνίες μας οι γυναίκες δεν αντιμετωπίζονται όλες με τον ίδιο τρόπο. Ωστόσο, οι κανόνες που υπαγορεύουν πώς να ζουν οι άνδρες και οι γυναίκες διαπερνούν και επηρεάζουν τη ζωή όλων μας.
Η πατριαρχία δεν είναι μόνο ένα απτό σύνολο από αξίες και πρακτικές που μοιράζουν τον κόσμο στα δύο, τοποθετώντας τους άνδρες σε θέσεις κυρίαρχες και ρόλους ευθύνης και τις γυναίκες σε θέσεις υποστηρικτικές και ρόλους φροντίδας. Οι έμφυλοι ρόλοι είναι βαθιά ριζωμένοι μέσα μας. Είναι ένας τρόπος θέασης του κόσμου, του εαυτού μας, των σχέσεών μας.
Η πατριαρχία είναι ακόμη μια έννοια που πυροδότησε συζητήσεις στον δημόσιο χώρο, διαπερνά σαν κεντρικός άξονας τους προβληματισμούς και τις θεωρίες στο γυναικείο κίνημα και στις επιστημονικές κοινότητες, που άλλοτε την αμφισβητούν και άλλοτε την επιβεβαιώνουν.
Ο αντίλογος στην αμφισβήτηση θα μπορούσε ίσως να είναι το παλιό, αλλά πάντα επίκαιρο σύνθημα «Το προσωπικό είναι πολιτικό», που εκφράζει τους αγώνες γυναικών και ανδρών με σκοπό να γίνουν κάποτε τα αόρατα ορατά.
Σώμα: Αγνώστου Ετυμολογίας
Ίσως συνδέεται με το θέμα σω- , απ’ το οποίο και η λέξη «σώος». Ίσως και με το θέμα σωπ- , απ’ το οποίο και η λέξη «σήπομαι», «σαπίζω».
Το σώμα, αγνώστου προελεύσεως στα λεξικά, αναζητά ταυτότητα.
Μοιάζει, αλλά δεν είναι τόπος. Είναι φύλλο ιχνογραφίας, όπου πάνω του ζωγραφίζουμε τόπους. Είναι πεδίο μάχης, με νικητές και ηττημένους. Είναι ημερολόγιο κρυφό, όπου σημειώνουμε με μελάνι διαρκείας επιθυμίες, προσδοκίες, τραύματα και τιμωρίες.
Είναι ένα παζλ, μια κατακερματισμένη ύλη, με κομμάτια σε απόσυρση, σε αντικατάσταση, σε απόρριψη. Ένα υλικό άλλοτε αναλώσιμο και άλλοτε ποτισμένο με αθάνατο νερό.
Είναι μια πλαστική ύλη που πάνω της επανασχεδιάζουμε καθημερινά το παρόν και το μέλλον με κανόνες κοινωνικούς, πολιτισμικούς, αισθητικούς. Είναι μια ύλη υπάκουη, που καλείται να πειθαρχεί, σε έσω και έξω σημεία θέασης, να υποτάσσεται σε μέσους όρους, σε νόρμες, σε κίβδηλες εικόνες. Είναι μια ύλη ατελής, που τεμαχίζεται σε ζώνες που επιδέχονται βελτίωση.
Είναι ταυτότητα ευεπίφορη στον έλεγχο και στη χειραγώγηση.
Είναι ταυτότητα έμφυλη.
Το γυναικείο σώμα, στο μικροσκόπιο επιστημόνων αλλοτινών καιρών, βρέθηκε λειψό. Το μικρότερο κρανίο του δεν προσέδιδε χάρη. Αντιπροσώπευε μορφή κατώτερης εξέλιξης, κοντινής στα παιδιά και στους «αγρίους», όχι στον ενήλικο, πολιτισμένο άντρα. Έτσι γραφόταν περισπούδαστα, έτσι διαποτίζονταν στο πέρασμα του χρόνου το συλλογικό ασυνείδητο και οι ατομικές προκαταλήψεις.
Το γυναικείο σώμα καλείται να καταναλώνει και να καταναλώνεται ταυτόχρονα.
Το γυναικείο σώμα, σε θέση αντικειμένου, θεάται, κατηγοριοποιείται και αποτιμάται. Το αντρικό, σε θέση υποκειμένου, δρα, βιώνει και κατακτά.
Και τότε τα σώματα παύουν να γίνονται σύμμαχοι στη μάχη για την αγάπη και πεθαίνουν από μοναξιά.
Υπομονή: Από τις Λέξεις «Υπό» + «Μένω»
Υμνήθηκε η πίστη και η αφοσίωσή της, αλλά λόγο για την υπομονή της δεν έκανε κανείς. Η Πηνελόπη ξεπροβόδισε τον Οδυσσέα για τον πόλεμο έναν χρόνο μετά τον γάμο τους. Για 20 ολόκληρα χρόνια μεγάλωνε τον γιο τους, διαφέντευε ένα βασίλειο, ύφαινε ιστορίες και τον περίμενε να γυρίσει.
Δέσμια ενός «ακίνητου παρόντος», σύζυγος και μητέρα σε αναμονή. Η Πηνελόπη έμεινε όλα αυτά τα χρόνια υπό το καθεστώς της προσμονής μιας επερχόμενης, αβέβαιης λύτρωσης.
Ένα πρότυπο γυναίκας, τότε και τώρα, για τη δύναμη να υπομένει, χωρίς παράπονο, τα δυσάρεστα, τα δύσκολα, τα ανείπωτα, τη μοίρα που γράφτηκε από τα γεννοφάσκια και που δεν μπορεί να αλλάξει. Μόνο να αντέξει, με ήρεμη απόγνωση ίσως, αλλά και αποδοχή.
Η υπομονή είναι μεγάλη αρετή, πράγματι – αρετή, όχι αδυναμία, ούτε υποταγή. Ή, πιο σωστά, η υπομονή είναι μεγάλη αρετή για όλους, αλλά ακόμα μεγαλύτερη για τις γυναίκες. Τις εκπαιδευμένες σε δρόμους αντοχής, τις αποκλεισμένες επί αιώνες από τη χαρά της δικής τους περιπλάνησης.
«Αν είστε το αμόνι, να είστε υπομονετικοί. Αν είστε το σφυρί χτυπήστε δυνατά», λέει μια αραβική παροιμία. Δεν είναι δύσκολο να μαντέψουμε σε αυτόν, τον μοιρασμένο κόσμο, όπως περιγράφεται εδώ, τις αναλογίες και τους αριθμούς.
Φεμινισμός: Δάνειο από τη Γαλλική Λέξη Féminisme, που Δημιουργήθηκε από τη Λατινική Femina (=Γυναίκα)
Ο όρος, καθώς ταξίδευε από γλώσσα σε γλώσσα, εμπλουτιζόταν με έννοιες και σημασίες, φορτιζόταν με πράξεις, αποκτούσε εχθρούς και φίλους, γυναίκες και άντρες, όπως ο Γάλλος ουτοπικός σοσιαλιστής Charles Fourier, στον οποίο και πιστώνεται η λέξη féminisme το 1832. Και μαζί με τη λέξη, η τόλμη των λόγων του πως ο βαθμός χειραφέτησης των γυναικών είναι το μέτρο της χειραφέτησης της κοινωνίας μας.
Άραγε, τι ήταν ο φεμινισμός πριν αποκτήσει όνομα και γίνει παλίρροια; Τι συζητούσαν οι γυναίκες που υπέστησαν –και υπόκεινται– την αδικία ενός κόσμου που δεν τις θεωρούσε καν πολίτες;
Μια παλίρροια που έρχεται και φεύγει όχι με συμπαντική ακρίβεια, αλλά με το ανθρώπινο μέτρο της δράσης και της αντίδρασης, με κύματα ορμητικά, κινητήριος δύναμη σε μια μάχη με εχθρούς αιωνόβιους, ριζωμένους, κακοφορμισμένους, θεατούς και αθέατους.
Το πρώτο κύμα έφτασε ορμητικό στον όψιμο 18ο και πρώιμο 20ό αιώνα, στον απόηχο κολοσσιαίων κοινωνικών αλλαγών, για να διεκδικήσει τα βασικά ανθρώπινα δικαιώματα της αυτοδιάθεσης, της αξιοπρέπειας, της νομικής υπόστασης, της ψήφου.
Το δεύτερο κύμα στις δεκαετίες 1960-1980, για να κάνει διακριτές τις έννοιες βιολογικό και κοινωνικό φύλο, να καταδείξει τους στερεοτυπικούς ρόλους της γυναικείας φύσης, να καταρρίψει τη φροϊδική ρήση πως «ανατομία ίσον πεπρωμένο», να φωτίσει τη λέξη «ταυτότητα». Και να δημιουργήσει ερωτήματα, απόψεις, ιδεολογίες πολλές και διαφορετικές, αλληλοσυγκρουόμενες και αλληλεπικαλυπτόμενες.
Το τρίτο κύμα έφτασε το ίδιο ορμητικό, μπολιασμένο με την εμπειρία, τη γνώση, τις νίκες των προηγούμενων δύο, ασκώντας κριτική και επαναπροσδιορίζοντας στρατηγικές και πρακτικές, βάζοντας στο μικροσκόπιο τη βία, τα δικαιώματα της LGBTQIA+ κοινότητας, τις μειονότητες, τη σεξουαλικότητα ως στοιχείο υποκειμενικότητας.
Η πλημμυρίδα φέρνει στις μέρες μας ένα ακόμη μεγάλο κύμα, οπλισμένο με τα social media για να συσπειρώνει, να ενημερώνει, να ακούγεται δυνατά, να καθιστά τη μαρτυρία σπίθα και καύσιμο για την ενδυνάμωση γυναικών και θηλυκοτήτων.
Η άμπωτη σε αυτή την παλίρροια φαίνεται πως αργεί να έρθει και θα αργεί όσο κρατάει η κουβέντα για το τι είναι φεμινισμός. Που είναι τόσο μεγάλη όσο και ο δρόμος που έχουμε ακόμα να διανύσουμε, καταγγέλλοντας σε αυτή τη διαδρομή όχι μονάχα τις διακρίσεις, τη βία και την εκμετάλλευση, αλλά και ό,τι τις γεννά και τις συντηρεί.
Διαβάστε επίσης στην αθηΝΕΑ και στο μηνιαίο newsletter No Man’s Land:
Επιλόχειος Κατάθλιψη: Το Αποσιωπημένο Μαρτύριο των Γυναικών
